Kisha vendosur të nisesha atë ditë marsi në Durrës me trenin e orës gjashtë, pasi trenat e tjerë vonojnë shumë gjatë rrugës dhe në vend të një ore udhëton më se dy orë.

Autobusat janë çrregulluar kohët e fundit, mendova me vete, dhe e mira është të shkoj në këmbë në stacion. Megjithëse binte shi, u nisa. Në stacion pranë arkës së vetme, që qëndronte hapur, kishte shumë njerëz. Ia dhashë paratë një të riu që të mirrte edhe për mua një biletë dhe po prisja nën strehën e madhe para stacionit. Por edhe aty shiu, i grumbulluar lart në çatinë prej llamarine, binte nga të çarat bile me pika edhe më të mëdha se përjashtë. Treni i orës gjashtë, për çudi, kishte shumë pasagjerë.

Vagoni, ku hipa, ishte me xhama të thyer, ndenjëse të lagura...Ndërrova vagonin. Edhe aty ishte njëlloj. Edhe tjetri, edhe tjetri. Në vagonin e fundit, shiu që binte pa ndërprerë hynte brenda.

U ula dhe do të kisha ndenjur rehat, i pështjellë me atë muzgun e errët dhe të lagështitur të atij mëngjesi, duke dremitur apo duke ëndërritur, siç bëj zakonisht kur shkoj në Durrës, duke kujtuar ndonjë ndodhi nga fëminia që kam kaluar këtu...

Pranë meje u ulën dy si bregdetas, që jepnin e merrnin njëri me tjetrin herë greqisht, herë shqip. Shqipen e flisnin shumë mirë.

Vagoni u mbush plot. Një dritë e zbehtë, që nuk e mundëte dot muzgun akoma të errët të mëngjesit, ishte nderur kudo. I pështjellur nga ai ajër i lagësht, por që tani ishte vakur nga frymët e njerëzve, zura një pozicion të rehatshëm dhe po mendoja si në dremitje.

Fqinjët e mi nuk kishin të pushuar. Flisnin me zë aq të lartë, sa nuk mund të mos i dëgjoje. Madje biseda e tyre të imponohej. Me sa mora vesh, kishin shkuar në Tiranë për të marrë vizat në ambasadën greke. Edhe në stolin tjetër, me të cilin na ndanin disa trupa njerëzish, po bëhej i njëjti muhabet. Tek e fundit, kjo ishte tema e ditës për të gjithë.

Më tepër për t'u dhënë të kuptonin dy bashkudhëtarëve të mi se edhe ne pa dashur po e dëgjonim bisedën e tyre, i them atij që ishte më i moshuar, një mesoburri babaxhan me flokë të zbardhur:

- Më falni, me sa po kuptoj, tani greku i jepka vizat pa fletë-garanci?

- Po, - m'u përgjigj, - nuk ka nevojë më për fletë-garanci.

- Ju i morët?

- Jo, por do t'i marrim.

- Vonojnë shumë?

- Varet. Një i njohuri im mori dhjetë viza brenda ditës. Varet, ti e kupton.

- Epo mirë, - i them, - të paktën tani mund të shkojnë si njerëz.

- Po, po, - vërtetoi ai.

M'u kujtuan ato që më kish thënë një shoku im. E shoqja kish qënë për vizitë në Greqi dhe kish parë shumë refugjatë shqiptarë. Kudo i shihnin me sy jo të mirë, kudo i paguanin shumë më pak se punëtorët grekë.

- Mor po, thonë se nuk i durojnë shqiptarët atje?

- Ashtu është, vërtet. Lloj-lloj njerëzish kanë shkuar.Por ata që duan të punojnë janë rregulluar mirë.

Se si më shkoi menjëherë në mendje dyndja e refugjatëve demokratë grekë nëpër tokën shqiptare. Isha i vogël atëherë, por më kujtohet fare mirë se si i pritën kudo me dhemshuri. Askush nuk shprehu shenjën më të vogël të përbuzjes për këta njerëz të gjorë që ishin të detyruar të braktisnin atdheun me gra, pleq e fëmijë.

M'u kujtua se si një ditë, në kampin e pionerëve buzë liqenit X, bashkë me ne po laheshin edhe disa fëmijë grekë që kishin ardhur tok me prindërit e tyre si mysafirë të kampit. Ata nuk dinin not dhe laheshin në cektinë. Njëri prej tyre, nja dhjetë vjeç, shkoi pak më thellë dhe ngeci në mes të barishteve. Ai ngrinte njërin krah lart duke u përpjekur t'i jepte trupit lart që të çlirohej nga barishtet dhe bërtiste. Bërtisnin edhe burrat e gratë që ishin në breg. Ndërkohë që ca nga shokët tanë më të rritur shkuan ta shpëtonin, ne shihnim me ankth se si djaloshi bërtiste dhe ngrinte njërin krah. Prisnim të pasonte ngritja e krahut tjetër, por krijohej një pauzë, kishte një lëvizje bosh. Kur e nxorën në breg ai ishte mavijosur dhe pamë se nga njëri krah kishte mbetur vetëm një cung. Ai kishte qënë me një dorë. Prindërit deshën ta rrihnin për tronditjen që u kishte shkaktuar, por shokët tanë ndërhynë dhe nuk i lanë. Të gjithëve na erdhi keq dhe na bëri përshtypje ashpërsia e tyre. Në drekë të gjithë i shpumë racionin tonë të biskotave.

Dhe ndërkohë bashkudhëtari im m'i ndërpret mendimet:

-Ata që nuk duan të punojnë, kudo e kanë pisk. Ja, djali im, iu shtrua punës. Mbledh portokalla. Këtu ishte pa punë. Dhe e di sa merr? Pesë mijë dhrahmi në ditë!

- E sa bëjnë pesë mijë dhrahmi? - e pyes si me mospërfillje.

- Pesë mijë lekë!

- Pesë mijë lekë? - më shpëtoi nga habia. Me siguri, shton shumë. Pak më shumë se pesë mijë lekë në muaj marr unë që kam punuar tërë jetën. Nuk më besohet. Megjithatë nuk e kundërshtoj. Baba është. Le të rrojë, tek e fundit, dhe ai me ca iluzione.

- Pesë mijë lekë, - më tha ai përsëri me bindje.

Më nuk fola. Kemi dëgjuar shumë kohet e fundit, mendova. Shtojnë dhe shumë.

Bashkudhëtarët e mi vazhduan bisedën e tyre. Po flisnin tani për ca të njohur që ishin rregulluar në vende të ndryshme të Evropës. Djali i Janit është rregulluar në Francë, Andonit i erdhi një pako nga Gjermania...

Ndërsa unë po tirja mendimet e mia. Po mendoja pa dashur për eksodin e përhershëm të popujve. Për eksodin e kafshëve të shkretëtirës. Kur fillon shpërngulja, kafshët nisin shpërnguljen e madhe. Të parat janë gazelet e gjora që ndjejnë mungesën e barit. Ato ngrenë turirin e lagësht dhe nuhasin vlagën e ajrit. Ku ka vlagë, ka dhe barë. Sa nisen kopetë e para, pastaj tufat e gazeleve nuk ndalen më dot. Nisen pastaj xhirafat, zebrat, të gjithë banorët paqësorë dhe barëngrënës të shkretëtirës. Dhe pas tyre menjëherë nisen mishngrënësit, luanët, tigrat, leopardët, dhe kërmëngrënësit - hienat, korbat... Jo se vuajnë nga thatësira, por nga që nuk rrojnë dot pa barëngrënësit paqësorë...

Kështu shpërngulen dhe popujt. Dynden. Dhe gjithnjë nga Lindja në Perëndim, nga Veriu në Jug. Sipas lëvizjes së Diellit, sikur thotë një shoku im. Edhe ata ikin nga thatësira dhe shkojnë atje ku ka barë të njomë. Dynden njerëzit prehistorikë gjatë ngrirjes e shkrirjes së akujve, dynden gotët, hunët, vikingët, sllavët, arabët, Azia e osmanllinjve që ngeci në trojet tona... Dhe çdo dyndje ndryshon pamjen e Evropës. Vetëm Shqipëria u tkurr në malet e saj të ashpëra e të paepura. Edhe në kohët moderne dynden italjanët në veri të Evropës, grekët në Evropë e Amerikë.

Mendoj për dyndjen e dhimbshme të shqiptarëve..."O e bukura More...". Mbushin shqiptarët Atikën, ishujt e Greqisë...pastaj Kalabrinë, Siçiljen.

Shkojnë kurbetlinjtë nëpër Lëndinën e Lotëve për të shtruar rrugët dhe hekurudhat e Evropës deri në Siberi dhe Amerikë. Marrin me vete nga një kulaç të fortë dhe një tufë borzilok të tharë si kujtim nga mëmëdheu... Dhe ja tani refugjatët, por pa kuleçë, pa një tufë me borzilok të tharë...

- Mund t'i hipësh tragetit në Sarandë. Kushton lirë, - i thotë babaxhani njërit që e pyet.

Saranda. Këtej besoj do të jetë nisur për në kurbet Naimi me të vëllezërit, Abdylin dhe Samiun..."O malet e Shqipërisë... që ju kam ndërmend ditë e natë!". Mesazhi më i thekshëm për mëmëdhenë. Iku Naimi dhe nuk u kthye më. Pse nuk u kthye? Mos vallë kishte frikë se mos prishte imazhin që kish krijuar për mëmëdhenë ? ... Nuk u kthyen as Vaso Pasha, as Samiu, as... U kthye Plaku i Vlorës, fitoi dhe iku për të mos parë dhembjen e humbjes...Noli nuk u kthye. Noli erdhi për të parën herë tek dheu i nënës dhe i babait, pastaj edhe ai iku dhe nuk u kthye më...

Jashtë filluan të vizatoheshin më shkoqur siluetat e objekteve që rrëshqisnin përgjatë trenit. Po zbardhte.

Kur sosëm në Durrës kishte zbardhur. Qielli tani ishte hapur, kishte lagështirë, por ishte mjaft ngrohtë. Marr rrugën për në shtëpinë e mikut, Kalova kafenenë para stacionit, Fermentimin dhe u futa në rrugën që të shpie në port. Po ecja pa e patur mendjen , si nëpër një rrugë që e ke shkelur shpesh herë, dhe do të isha përmendur nga mendimet, siç më ndodh zakonisht, kur të trokisja tek dera e apartamentit. Por, befas, se si hodha sytë përpara dhe shoh se në të dy anët e trotuarit nxiton një vargan jo i zakontë njerëzish. Vallë të shkojnë të gjithë në punë? Ku ? Puna ka filluar. As në shkollë nuk shkojnë, nuk shoh të kenë libra në duar. Kthej sytë prapa, e njëjta gjë. Një vargan tjetër me njerëz. Ngre kokën lart, dritaret dhe ballkonet janë të mbushura me njerëz. Mor po ç'është kjo punë? Nuk di që Durrësi të ketë sot ndonjë festë. Bri meje ecte një si fshatar me një torbë në dorë. Një vajzë e re tha me qesëndi:

- Edhe ky xhaja më duket dashka të iki ...

Shoqet e saj ia krisën të qeshurit. Pasi bëmë disa hapa më tutje, larg syve të vajzës hokatare, e pyes fshatarin:

- Si është puna? Ku shkojnë gjithë këta njerëz?

- Vallahi, nuk di gjo, - më përgjigjet si i gjorë.

Pyes një kalimtar tjetër, ai nuk më përgjgjet fare. Nxiton. Ndërkohë në mes të shakave, shpotive, dëgjoj fjalën "trageti, trageti". Aha, mendoj me vete, me sa duket sot vjen trageti nga Italia.

Miku im sa ishte ngritur dhe, pa e përshëndetur akoma mirë, e pyes:

- Si është puna? Ç'është kjo mori njerëzish që po shkon drejt portit? Po durrsakët pse kanë dalë të bëjnë sehir?

- O, nuk e di ti? - më thotë. - Kanë përhapur fjalë se do të vijnë tre tragete dhe mund të hipësh pa patur vizë. Disa kanë dy netë që flenë poshtë shkallëve të shtëpive. Disa kanë marrë dhe fëmijët me vete.

- E vërtetë është?

- Nuk e besoj. Pallavra, me siguri; -përgjigjet ai shkurt.

Miku më bëri një kafe të fortë. Nuk ndenjëm gjatë, sepse i thashë:

- Hajde dalim më mirë. Koha është e ngrohtë.

Marrim rrugën e bregdetit. Tek Banka është një kordon me policë. Nuk lejohet kalimi. Policët kanë mburoja dhe shkopinj, por janë të qetë. Rreth e qark në distancë ka plot njerëz.

Është e qartë se kordoni është vendosur për të mos lejuar kalimin për në port. Trageti. Tre tragetët.

Fytyra të përgjumura, si të alucionuara, me rroba të zhubrosura dhe si të palarë e të parruar vërtiten në një ecejakje të vazhdueshme. Aty këtu disa grupe të vogla pensionistësh durrsakë. Kur kalojmë pranë njërit prej tyre, dëgjoj:

- Eme Qazimo, le të shkojnë çunat ma mirë të punojnë se të sorrollaten kot.

- Mirë thu tina, - përgjigjet me sa duket Qazimi. - Po ku i ke tragetët se! Trageti erdhi, shkarkoi pasagjerët dhe iku bosh. Kot e kanë zavallët. I kanë rrejtë.

Dhe, vërtet, trageti nuk është në vendin e tij. Ka ikur. Megjithatë, njerëzit vazhdojnë ecejakjen. Rrugicat sipër Kishës së vjetër ortodokse janë mbushur me njerëz, që enden andej këndej, pa gjetur dot një vend për t'u ngulur. Ka dhe sehirxhinjë. Dritaret, ballkonet dhe tarracat e shtëpive janë mbushur me soditës. Në krye të çdo rrugice që del në rrugën kryesore të portit ka nga një kordon me policë. Edhe para Komitetit Ekzekutiv. Ndërsa tek godina e Teatrit kordoni përshkon të gjithë sheshin e madh. Nga larg policët duken si luftëtarë të lashtësisë, me helmeta, mburoja dhe shkopinj në vend të shpatave. Atje turma është e distancuar. Kanë filluar të qëllojnë me gurë. Ushtarit të mesit i duhet të bëjë mrekullira akrobacie për t'u shpëtuar goditjeve. Kur ndonjë gur godit në shenjë, turma gjëmon, çfryn. Ndonjë polic i nevrikosur matet të qëllojë. Atëherë turma zbrapset me zhurmë. Polici lëshon gurin përtokë. Kanë urdhër të mos qëllojnë.

Tek Komiteti miku im i drejtohet një oficeri të policisë:

- Mor shok, më falni, por pse nuk i lajmëroni qytetarët se nuk ka traget. Nuk e shihni ç'po bëhet?

- Ke të drejtë, - i thotë polici. - Por me këtë merret tjetërkush. Unë kam urdhër të rri këtu.

Kalojmë sheshin dhe ngjitemi tek Klubi i rinisë, shkallët e të cilit janë mbushur me spektatorë. Që këtej duket si në pëllëmbë të dorës e gjithë rruga për në port dhe sheshi i madh. I ndarë nga kordonat e policëve, ai duket edhe më i madh.

Një dritë si e verdhë e kaltërt, e tejdukshme dhe e lehtë pështillte çdo gjë rretheqark. Një mot i tillë pas shiut shkakton një ngritje dhe një lehtësi të pakuptueshme shpirtërore. Dhe mbase kjo qe një nga shkaqet që atje u luajt me lehtësinë më të madhe një dramë e hidhur.

Përballë, në një farë distance, janë vendosur policët me helmeta e mburoja dhe turma. Të duket sikur je duke soditur përgatitjet e një beteje në lashtësi. Lufta e Trojës. Vetëm se më shkon në kokë një mendim absurd: grekët mbrojnë Trojën nga sulmet e trojanëve.

Pas kordonit të policëve plasi një bombë tymuese, e hedhur nga turma. Shpërthimi qe aq i papritur, sa disa policë u hodhën përpjetë. Turma shpërtheu në të qeshura. Gazi pushtoi gjithë sheshin. Qeshën edhe ata që ishin nëpër tarraca. Edhe vetë policët qeshën.

Një breshëri gurësh, të shkëputura nga Kalaja mijravjeçare u përplas me potere të madhe mbi makinën jeshile të policisë. Përsëri të qeshura. Sipër makinës kishte dhe altoparlant, por askush nuk i lajmëroi qytetarët se nuk kishte traget. E çuditshme! Logjika të thoshte se dikush duhej ta bënte këtë gjë. Madje duhej ta kishte bërë me kohë. Dhe ja tani ishte krijuar një gjendje pritmënie nga të dy palët, forcat e rendit dhe turma e popullit. Cila do të lodhej, cila do të mërzitej dhe do të ikte? Por asnjëra palë nuk i lëshonte pozicionet. Policia ruante gjakftohtësinë, turma maste pulsin me ndonjë gur dhe zbrapsej. Të dukej sikur po luanin lojën e shkeljes së gurit, e sharjes së nënës...

Një breshëri tjetër godet me rrapëllimë makinën misterioze ngjyrë jeshile, me perde, altoparlant dhe të armuar. Përsëri të qeshura.

Turma sikur është trimëruar pak si tepër. Dikush fillon të qëllojë xhamat e Komitetit Ekzekutiv. Njërit që kam afër dhe e shoh me gur në dorë i fola. I thashë: ç'faj kanë xhamat? Ai më pa një herë me inat, por shpejt e kuptoi se kisha të drejtë dhe nuk ia kisha me të keq. E hodhi gurin. Por, ndërkohë, një tjetër nga poshtë, që ishte rrekur disa herë ta godiste, më në fund ia arriti qëllimit dhe e bëri copë një xham të katit të sipërm. Turma bërtiti si e çliruar. Tabuja ishte shkelur... Mëllefi i gjatë filloi të zbrazej...Por kishte plot nga ata që vetëm bënin sehir. Disa shprehnin edhe pakënaqësi. Dëgjova mikun tim të thoshte:

- Mosni, mor djema! Ç'keni me ndërtesat. Janë djersa e gjaku i popullit. Asnjë qeveritar nuk i ngre godinat ku sundon me paratë e veta...

Tani loja kishte marrë fund. Guri ishte shkelur, nëna ishte sharë...

- Ikim më mirë, - më tha miku.

- Nuk rrihet më, -i thashë unë.

Kaluam përmes sheshit, ku përballë njëri-tjetrit qëndronte një rresht me djem populli, me helmeta, mburoja dhe shkopinj, dhe një turmë po me djem populli, e irrituar, buçitëse, që herë trimërohej e bënte përpara dhe herë tërhiqej e frikësuar, porsa ndonjë nga policët e zemëruar merrte gurin në dorë apo ngrinte shkopin lart...

Kaluam përmes këtij sheshi, ku të dy palët dukej sikur i kishin përfunduar përgatitjet për luftim. Dhe për rreth vetëm soditës. Asnjëri nuk u ngrit të thoshte: mor po ndaluni se jemi vëllezër,

nuk bën të vrasim njëri-tjetrin, nuk bën të shkatërrojmë.

Ikëm në shtëpi me parandjenjën e dhimbëshme të asaj që do të ndodhte dhe që asnjeri nuk u përpoq ta ndalte. Dhe ndodhi një shkatërrim i turpshëm...

Për një kohë të gjatë vrava mendjen për ato që ndodhën. Atyre që më pyetën për ngjarjet e Durrësit, u thashë se policia u tregua shumë e durueshme dhe korrekte, nuk bëri asnjë provokim. Bile u thashë se një polic, që e qëlluan keqas me gurë, në fillim ngriti shkopin i tërbuar, duke e bërë turmën të ikte me vrap. Por në çast ai vetë nisi të thërriste: "Kthehuni, kthehuni se nuk u bëj gjë!". Dhe nuk kam gënjyer. Kjo është më se e vërtetë. E pashë me sytë e mi.

Por u thashë edhe një të vërtetë tjetër, akoma edhe më të madhe. U vunë përballë njëri-tjetrit djemt e popullit. Asnjë nuk u përpoq ta ndalte lojën e shkeljes së gurit, të sharjes së nënës dhe të parandalonte përleshjen, shkatërrimin. Shkatërrimin e turpshëm. Përleshjen midis gazeleve që nuhatën vlagën jetike dhe kërkojnë bar, që duan, por s'dinë mbase si të shpëtojnë nga thatësira e lëndinës, për të cilën u thoshnin se ishte lëndina më e begatë në botë, dhe të atyre që u vënë pengesa, që u vënë gardh, i ndalin, dhe jo duke u kundërvënë personin e tyre, por vëllezërit e tyre të një gjaku.

Dhe gazelat, që e kishin nuhatur nga vinte vlaga, ku kishte bar, kur panë se u vunë barrierë, e çfrynë verbërisht, çnjerëzisht dufin e tyre, duke shkatërruar edhe vathën, ku banojnë dhe që është ndërtuar me aq mund e djersë...

Një shok më pati treguar diçka për të qeshur.Edhe atij ia kishin treguar. Por m'u betua se ishte e vërtetë.

Një person po kthehej nga një vizitë tek të afërmit në Greqi. Por me sa duket kushurinjtë "e pasur" nuk i kishin dhënë gjë. Afër kufirit kishte takuar një refugjat që e kishte të njohur. Dhe ai i kishte thënë: "Si të kthehesh në Shqipëri duarbosh?". E kishte marrë me vete dhe e kish çuar në një kishë, ku shpërndaheshin rroba për bamirësi. Duhej shënuar emri.Vizitori ishte shqetësuar. Si ta shkruaj emrin, kur nuk jam refugjat? "Mos u bëj merak, - i kish thënë refugjati. - Gjë që rregullohet". Dhe kur kishin vajtur në kishë, kish thënë:

- Ky është Simon Stefani! - duke shqiptuar kështu emrin e qeveritarit që dha urdhër për të qëlluar kundër popullit para ambasadave.

Vizitori kishte çakarritur sytë, por refugjati kishte thënë:

- Ta dinje ti sa vetë e kanë të shkruajtur emrin këtu! Të gjithë anëtarët e Byrosë Politike. Edhe Xhelil Gjoni, që na quajti tradhtarë.

Kjo, me siguri, është një hakmarrje e vogël. Marrin hak që atyre u prenë kordonin ushqyes me mëmëdhenë. Nuk i lanë të merrnin me vete dhimbjen e ndarjes, të kurbetit, tufën e borzilokut të tharë, një libër, një copëz mëmëdheu!

Back to Top